بارها پیش آمده که در سنگ، گل یا سایر اشیا تصویر آشنایی ببینیم، تصویر انسان یا حیوان یا هر تصویر دیگری که به چشم ما آشنا می‌آید.

این پدیده پاریدولیا (Pareidolia) نام دارد، شاید این واژه برای بسیاری از ما آشنا نباشد، اما بی‌شک همه ما بارها آن را تجربه کرده‌ایم.

وقتی یک تصویر آشنا را در اجسام، گیاهان و سایر اشیا می بینیم یا پیام‌های ناشناخته‌ای را هنگام گوش کردن به موزیک یا صدای ضبط شده‌ای که برعکس پخش می‌شود، می‌شنویم، در واقع با این پدیده مواجهیم.

به طور دقیق تر، پاریدولیا یک پدیده روانشناختی است که سبب می‌شود محرک‌های مبهم، اغلب تصویر و صدا، با برداشت نادرست، معنی دار و قابل توجه به نظر برسند.

از میان نمونه‌های پاریدولیا، پاریدولیای صورت شناخته شده ترین نوع آن است. دیدن صورت مسیح بر روی نان تست، مشاهده مریم مقدس در ماکارونی و نمونه ایرانی آن رویت صورت آیت‌الله خمینی بنیادگذار جمهوری اسلامی در ماه، از مثالهای پاریدولیای صورت هستند که بخاطر نمودهای مذهبی و عقیدتی بیشتر به آنها توجه شده است.

این پدیده از قرون گذشته، حتی قبل از اینکه به صورت علمی بررسی شود، مورد استفاده هنرمندان بوده است.

نقاشی فقیه (The Jurist) اثر نقاش ایتالیایی جوزپه آرچیمبولدو (Giuseppe Arcimboldo) که حدود ۵ قرن پیش کشیده شده و هم اکنون در موزه ملی سوئد نگهداری می‌شود، یکی از معروف‌ترین نمونه‌های استفاده از این پدیده در هنر است.

یکی از مثال‌های جنجالی این پدیده، دیدن صورت یک انسان بر روی مریخ بود. در سال ۱۹۷۶، وقتی فضاپیمای وایکینگ ۶، اولین فضا پیمایی که ناسا به مریخ فرستاد، مشغول عکس‌برداری ازسطح مریخ بود، تصویری را ثبت کرد که شبیه صورت یک انسان بود و به نام صورت مریخ شناخته شد.

این تصویر بیش از ۵۵ سال به عنوان یک موضوع جنجالی در فیلم‌ها، مجلات و کتاب‌ها مطرح بود و حتی برخی آن را نشانه وجود حیات در مریخ می‌دانستند. در حقیقت این تصویر تنها و تنها یک صخره بزرگ در حال شکل گیری بود که با وجود سایه های اطرافش شبیه فرعون مصر به نظر می‌آمد.

پاریدولیا نه تنها فقط به صورت یک پدیده جنجالی و خرافی، که گاه در اقتصاد نیز نمود پیدا کرده است. در سال ۱۹۵۲، اسکناس‌های کانادایی به این علت که در میان موهای ملکه الیزابت شیطان خندانی دیده‌ می‌شد، توسط بانک‌ها جمع آوری شدند.

در سال ۱۹۹۴، یک زن آمریکایی، دایانا دویسر، تصویر مریم مقدس را در نان تست خود دید. او نان تست را برای فروش در eBay گذاشت و این نان تست که نزدیک ۱.۷ میلیون بازدید داشت، در نهایت حدود ۲۸ هزار دلار فروخته شد.

از آنجا که پاریدولیای مذهبی بیشتر به صورت پاریدولیای صورت بروز می‌کند، همواره جنجال برانگیزترین نوع پاریدولیا است، محققان بیشتر به بررسی این پدیده پرداخته‌اند.

در تحقیقی که در دانشگاه هلسینکی فنلاند صورت گرفت، نشان داده شد افراد مذهبی بیشتر از خداناباوران، تصاویر قدیسان را در اشیا پیرامون خود می‌بینند. این موضوع در دانشگاه آمستردام هم بررسی شد و نتیجه مشابه بود.

توضیح این پدیده بسیار جالب توجه چندان آسان نیست. دکترسونیا اسکات محقق عصب شناس در یونیورسیتی کالج دانشگاه لندن که بر روی این پدیده مطالعه کرده، معتقد است که افراد انتظاراتشان را در اشیا می‌بینند.

در تحقیق دکتر نوشین حاجی خانی و تیمش در دانشگاه هاروارد، وقوع این پدیده در مغز انسان بررسی و مشخص شد که سیستم بینایی انسان گرایش دارد به سرعت به تفسیر محرک (که می تواند تصویر روی یک جسم باشد) بپردازد و به همین علت است که در یک لحظه او صور آشنایی را در اشیا می‌بیند یا پیام هایی را در صداهای پیرامون خود می‌شنود.

به هر صورت پاریدولیا به هیج عنوان معجزه، خرق عادت یا مسئله‌ای مشابه آن نیست، پاریدولیا یک پدیده روانشناختی است که در مغز و بر اساس اطلاعاتی که در ذهن داریم، بوجود می آید.