بنا به گفته مدیر طرح رصدخانه ملی ایران اگر پول نباشد طرح از اول مهرماه تعطیل خواهد شد.

رضا منصوری استاد فیزیک دانشگاه صنعتی شریف و مدیر طرح رصدخانه ملی ایران در مصاحبه‌ای با رسانه‌ها گفته است که "با وضعیت فعلی، پیشرفت طرح غیر ممکن است. بر این اساس تا مهر امسال برای بودجه منتظر می‌مانیم و در صورت عدم اختصاص بودجه، اعلام می‌کنیم که پروژه بصورت کامل تعطیل شده است. در شرایطی که امیدوار بودیم با دریافت بودجه مصوب سال جاری، فاز "طراحی جزئی رصدخانه" تا پایان سال به اتمام برسد به دلیل عدم اختصاص حتی یک ریال از این مبلغ، طرح رصدخانه عملا در شرف توقف است."

مشکل مالی طرح‌های بزرگ در کشور و از جمله طرح رصدخانه ملی مسئله جدیدی نیست و همه پروژه‌های بزرگ کمابیش با آن دست به گریبانند ولی این طرح از ابتدا تا کنون بسختی توانسته است به حیات خود ادامه دهد و کمابیش پیشرفت کند. برای مثال دانستن این نکته بد نیست که با گذشت بیش از پنج سال از زمان شروع پروژه ساخت رصد خانه ملی ایران، این طرح به دلیل مشکلات مالی با توجه به گفته معاون علمی و فناوری ریاست جمهوری فقط ۲۹ درصد پیشرفت فیزیکی داشته است.

مشکل مالی به این معناست که برای اجرای طرح رصدخانه ملی در طی هفت سال، ۱۲۰ میلیارد تومان اعتبار پیش بینی شده بود که از این مبلغ پس از گذشت پنج سال، تاکنون فقط ۱۷ میلیارد تومان تخصیص یافته است. به بیان دیگر طرحی که قرار بود در سال ۱۳۹۵ با اختصاص این مبلغ به بهره‌برداری برسد، بنا بر گفته مدیران طرح در خوش‌بینانه ترین حالت و به فرض حل همه مشکلات اجرایی و اداری و اختصاص به موقع همه منابع مالی لازم، در سال ۱۳۹۷ به بهره برداری خواهد رسید.

ولی طرح رصدخانه ملی چیست و بود و نبود آن چه تاثیری در آینده توسعه علمی کشور خواهد گذاشت؟

طرح رصدخانه ملی ایران

فکر داشتن یک رصدخانه بزرگ در مقیاس جهانی برای کشور از پیش از انقلاب مطرح بود و پس از انقلاب نیز حد اقل یک فرد خیر حاضر شد تا هزینه‌های ساخت چنین مجموعه‌ای را تقبل کند ولی بخاطر مشکلاتی این رویای اخترشناسان کشور و آن خیر محقق نشد.

پس از مدتی پیشنهاد ساخت یک رصدخانه بزرگ برای کشور بعنوان یک آزمایشگاه علمی ملی، بطور جدی و رسمی، در سال ۱۳۷۷ مطرح شد. در این سال رصدخانه ملی بعنوان یکی از دو طرح کلان پژوهشی در شورای پژوهش‌های علمی مطرح و تصویب شد و در سال ۱۳۷۸ مرحله مکان‌یابی رصدخانه ملی در قالب یک طرح پژوهشی دانشگاهی شروع شد.

در روزهای پایانی سال ۱۳۸۲ طرح رصدخانه ملی ایران بعنوان یک طرح علمی با بودجه مستقل در هیات دولت تصویب شد ولی به دلایل مختلف، بودجه‌ای در سال بعد به آن اختصاص نیافت. با روی کار آمدن دولت آقای احمدی نژاد این طرح همانند برخی دیگر از کارها و برنامه‌های دوره ریاست جمهوری خاتمی به دلایل سیاسی متوقف شد تا اینکه با دستور آیت الله علی خامنه ای رهبر ایران و تخصیص یک اعتبار محدود در سال ۱۳۸۸ کار طراحی و ساخت و ساز رصدخانه در عمل شروع شد.

از آن زمان تاکنون، طراحی مقدماتی تلسکوپ به پایان رسیده، آیینه اصلی تلسکوپ با قطر سه و نیم متر خریداری و تراش و پولیش شده، محل ساخت رصدخانه در قله گرکش کاشان تسطیح و راه ارتباطی آن تقریبا تکمیل شده، و حداقل یکی از قطعات اصلی تلسکوپ در داخل ایران طراحی و ساخته شده است که مجموعه این کارها چیزی در حدود ۲۹ درصد از کل عملیات لازم برای تکمیل طرح را شامل می‌شود.

بنا بر اظهارات مسئولان اگر طرح در این مرحله متوقف شود، دو بخش مهم از طراحی تلسکوپ (محفظه تلسکوپ و سامانه اپتیک فعال) ناتمام باقی می‌مانند که می‌توانند زمینه ساز مشکلات جدی در آینده باشند. از سوی دیگر کمبود منابع مالی موجب شده است با اینکه آیینه اصلی تلسکوپ آماده حمل به ایران است، نتوان هزینه حمل و نقل آن را پرداخت. گفتنی است که این آیینه تاکنون حدود سه میلیون دلار هزینه در بر داشته است.

اینکه مسئولان این طرح چرا با توجه به مشکلات مختلف اقتصادی و اجتماعی و سیاسی باز هم در به سر انجام رساندن آن پافشاری می‌کنند، نیز به تفکرشان به اثر این پروژه در آینده کشور برمی‌گردد. از دید آنها طراحی و ساخت و بهره‌برداری از یک رصدخانه بزرگ علاوه بر تاثیری که بر توسعه علمی کشور و بالابردن جایگاه علمی ایران در منطقه و جهان خواهد داشت، موجب پا گرفتن و رشد برخی از صنایع و فناوری‌های پیشرفته در کشور خواهد شد که تا پیش از آن شناختی از آن وجود نداشته‌است.

مدیران طرح رصدخانه ملی بعنوان مثالی از تاثیر این طرح در انتقال دانش و دسترسی به فناوری‌هایی که تاکنون در ایران وجود نداشته، به ساخت اولین یاتاقان‌های هیدرو استاتیک برای حرکت دقیق و نرم تلسکوپ اشاره می‌کنند. این قطعه مهم که برای اولین بار در کشور طراحی و ساخته شده‌است، در سال گذشته طی مراسمی به نمایش گذاشته شد. این یاتاقان‌ها به دلیل دقت زیاد و ظرفیت تحمل بار بالا می‌توانند کاربردهای زیادی در صنایع مختلف داشته باشند و ایران را از واردات چنین قطعات گرانقیمتی بی‌نیاز کنند.

مشکلات سیاسی

در طرح رصدخانه ملی شاید بتوان نقش مشکلاتی مانند تحریم را تا حدودی نادیده گرفت ولی مشکلاتی از قبیل ساختار اداری کشور و از آن مهمتر کشمکش‌های سیاسی را هرگز نمی‌توان نادیده انگاشت. ساختار پیچیده و تنبل اداری در ایران در همه جا مشکل ساز است ولی ترکیب آن با مسایل سیاسی و اقتصادی می‌تواند هر طرحی را با شکست روبرو کند. رصدخانه هم از این وضعیت بی بهره نیست بخصوص اینکه در چند سال گذشته مسایل سیاسی نیز این اثرگذاری را بر روی طرح رصدخانه تقویت کرده است.

پژوهشگاه دانش‌های بنیادی علاوه بر طرح‌های شتابگر ملی و شبکه ملی پردازش، متولی طرح رصدخانه ملی ایران نیز هست. محمدجواد لاریجانی، رئیس این مرکز سال گذشته در مراسم رونمایی یاتاقان‌های هیدرو استاتیک به بخشی از مشکلات این طرح اشاره کرد که از قضا اقتصادی نبود بلکه مشکلات اقتصادی از آنجا ریشه می‌گرفت.

وی در این مراسم گفته بود که پیشرفت طرح رصدخانه ملی هم "مدیون حمایتهای مقام معظم رهبری است. زمانی که طرح رصدخانه زمین‌گیر شده بود نامه‌ای خدمت رهبر معظم انقلاب دادم که با دستور ایشان توانستیم هفت، هشت میلیارد تومان به پروژه تزریق کنیم در حالی که تا پیش از آن نتوانسته بودیم مسوولان مربوطه از جمله وزارت علوم را به حمایت از طرح متقاعد کنیم."

نکته‌ای که آقای لاریجانی به آن بطور تلویحی اشاره کرده‌است به مانع تراشی‌ها و مشکل سازی‌های دولت آقای احمدی نژاد بر می‌گردد که موجب شد طرح به مدت چهارسال در حالت بلاتکلیفی باقی بماند در حالیکه طرح رصدخانه طرحی مصوب و دارای ردیف بودجه اختصاصی بود. اگرچه بعد از دستور رهبر ایران وضعیت تا حدودی تغییر کرد ولی از آن دست و دلبازی‌های خاص آقای احمدی نژاد در این پروژه خبری نشد و با اوج گرفتن اختلافات سیاسی بین دولت دهم و دیگر جناح‌ها و همچنین سقوط ناگهانی ارزش ریال بر دامنه اثر این مشکلات افزوده هم شد.

مشکل اصلی چیست؟

رضا منصوری و محمد جواد لاریجانی در مراسم رونمایی از یاتاقان‌های هیدرواستاتیک

مشکل طرح رصدخانه مشکلی منحصربفرد نیست و دیگر طرح‌های کلان پژوهشی کشور نیز با آن دست به گریبانند؛ طرح‌هایی مانند شتابگر ملی، شناورتحقیقاتی اقیانوس‌پیما، و راکتور گداخت هسته‌یی. شاید بتوان گفت که مشکل اصلی این طرح‌ها ناشی از شرایط خاص اقتصادی کشور یا تحریم‌ها و حتی مدیریت ناکارآمد نیست، بلکه مشکل از نگاه مدیران ارشد کشور به چنین پروژه‌هایی سرچشمه می‌گیرد. از دید این مدیران:چنین طرح‌هایی بطور عمده پرهزینه و دیربازده‌اند و در طی عمر یک دولت به ثمر نمی‌رسند، پس ارزش تبلیغاتی ندارند. هر تحقیقاتی باید منتهی به یک محصول قابل ارائه در بازار شود وگرنه ارزش سرمایه گذاری ندارد. مشکلات متعدد کشور جایی برای صرف وقت و هزینه در چنین پروژه‌هایی باقی نمی‌گذارند.

این در حالی است که چنین نگاهی به هیچ وجه نمی‌تواند منجر به توسعه علمی کشور و تغییر جایگاه آن در بین دیگر کشورها شود.

البته در ارتباط با طرح رصدخانه وضعیت کمی بدتر است، چون به نظر می‌رسد که از دید برخی از مدیران ارشد سیاسی کشور علوم اخترشناسی و اختر فیزیک چندان قرابتی با اهداف تعریف شده و سیاست‌های کلی نظام علمی کشور ندارند پس نباید در اولویت قرار بگیرند.

برای آنها سرمایه گذاری چند ده میلیارد دلاری کشورهای صنعتی در این حوزه‌ها قابل درک نبوده و قادر به تحلیل دلایل آن نیستند. شاید این دولتمردان چندان با نظر ناصرالدین شاه قاجار مخالف نباشند که می‌گفت "ما را نیازی به اسباب فرنگی تفرج آسمان نیست و نباید پول را خرج هوا کرد". این جمله‌ای است که سلطان صاحبقران به محمودخان قمی (مشاور الملک) که از منجمان تحصیل کرده فرانسه بود گفت، کسی که مدت‌ها پیگیر ساخت رصدخانه سلطنتی ایران بود.